حمام گنجعلی خان (موزه مردم شناسی کرمان)

حمام گنجعلی خان یکی از از یادگاریهای دوره صفویه است. این حمام بخشی از مجموعه گنجعلی خان محسوب میشود که بهواسطه معماری و تزیینات، شهرت خاصی در میان گردشگران دارد. حمام در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و پس از آن بهعنوان موزه مردمشناسی آغاز به کار کرد. مجسمههای مومی در جاهای مختلف حمام وجود دارد که افرادی از طبقات مختلف جامعه در دوران قدیم را نشان میدهند. حمام تاریخی گنجعلی خان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

طبق اسناد تاریخی، مجموعه گنجعلی خان در دوره صفوی و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان ساخته شد. هنگامی که گنجعلی خان بر تخت حکومت کرمان تکیه زد، تصمیم به انجام اقداماتی در راستای آبادانی شهر گرفت. او برای ایجاد یک تفرجگاه عمومی در وسط شهر کرمان، میدان بزرگی با بیش از ۱۰۰ متر طول و ۵۰ متر عرض ساخت. گنجعلی خان این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آبانبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعهای عالی به وجود آورد. ساخت بناهای این مجموعه به تدریج صورت گرفت و حمام نیز در سال ۹۸۹ هجری شمسی در مسیر اصلی بازار کرمان و جنوب مجموعه گنجعلی خان ساخته شد.
جالب اینکه مردم تا سال ۱۳۱۶ هجری شمسی از این حمام استفاده میکردند تا اینکه در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و به موزه مردمشناسی تبدیل شد. این مجموعه اکنون از مهمترین جاهای دیدنی کرمان به حساب میآید و همه ساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.

معمار و طراح حمام گنجعلی خان، شخصی به نام استاد سلطان محمد، معمار یزدی بود. همچنین، به نظر میرسد این اثر تاریخی توسط علیمردان خان، پسر گنجعلی خان تکمیل شده و به شکل امروزی خود درآمده است. حمام گنجعلی خان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود ۱,۳۰۰ متر مربع زیر بنا دارد که از سردری با معماری منحصربهفرد، ورودی به شکل دالان، رختکن، حوض و خزینه برخوردار است. استادکاران و هنرمندان برجسته ایران کهن در زیباسازی و طراحی این اثر تاریخی از نقاشیهای بسیار ظریف، خوشرنگترین کاشیهای موجود، نورپردازی محوطه حمام، تزیینات گچبری زیبا و چشمنواز و خطاطیهای دلنشین استفاده کردهاند.
این حمام تلفیق هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب و مردموار را به تصویر میکشد. معماری مردموار به ساختوساز با اجزا و اندازههای متناسب با نیازهای انسانی اختصاص دارد.
این حمام، مانند دیگر حمامهای ایران کهن، از بخشهای مختلف و مجزایی از جمله قسمت شاهنشین تشکیل شده است تا جایگاه اقشار مختلف جامعه (ثرومندان و مردم عادی)، از یکدیگر مجزا شود. معماران زبردست و خلاق آن زمان برای آسایش و راحتی مردم، رختکنی با ۶ غرفه جداگانه طراحی کرده بودند.
همچنین، معماران با استفاده از کاشیها و سنگهای خوشرنگ و زیبا به سراسر این حمام نمای چشمگیری دادهاند. سقف رختکن نسبتا بلند و بر ستونهای مستحکم استوار است. علاوه بر غرفههایی که دور رختکن قرار گرفتهاند، حوض زیبایی در وسط این غرفهها خودنمایی میکند. فوارهای که در مرکز این حوض تعبیه شده، موسیقی دلنوازی را به قلب و دل بازدیدکنندگان هدیه میدهد.

مهمترین ویژگیهای معماری حمام گنجعلی خان:
- کاشیهای معرق، هفت رنگ و خشتی با تصویر انسانی
- استفاده از آب قنات و شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچهها و فوارههای متعدد
- نحوه گرمکردن هوای داخل حمام و آببندی مخازن
- ارتفاع کم، باریک و طولانی راهروها و ارتفاع زیاد رختکن
- شکل و تزیینات هشتیهای میانی و سردرها
- طراحی ورودیها و خروجیها متناسب با فضا
- گودبودن حمام و کاهش ارتعاشات لرزشی بهدلیل قرارگیری در درون زمین و ضدزلزله بودن